Đằng nào thì cũng phải nói về một câu chuyện buồn

Một câu chuyện buồn nhưng liên quan đến hai nhân vật, người nào cũng rất nổi tiếng: Vương Hồng Sển và Trần Văn Khê.

Di tích quý giá công nhận gần 20 năm mà không phát huy được giá trị 

Ở Sài Gòn và toàn miền Nam trước năm 1975, mấy ai không biết đến tên Vương Hồng Sển (1902 – 1996). Giới sử học và khảo cổ ở Việt Nam trước và sau năm 1975 rất kính trọng ông vì sự hiểu biết sâu rộng về văn hóa miền Nam, về cổ học và sự nghiệp sưu tập đồ cổ. Cả đời mình, ông đã tích cóp lần hồi để sở hữu được bộ sưu tập vô giá với 849 cổ vật khác nhau cùng với ngôi nhà cổ (Vân Đường Phủ) mà ông đã cất công tìm kiếm mua về nguyên căn từ vùng ngoại ô Sài Gòn.

Căn nhà này (số 9/1 đường Nguyễn Thiện Thuật, phường 14, quận Bình Thạnh) nằm trên một khu đất cùng với những căn nhà trực thuộc bên ngoài khuôn viên nhà cổ do ông sở hữu đã từng được định giá xấp xỉ một ngàn lượng vàng ở thời điểm ông viết di bút trước khi mất (1996).

Do không có được người thừa kế đồng chí hướng về văn hóa và cũng do những khó khăn riêng của con trai mà ông đã đi đến quyết định hiến tặng cho nhà nước quản lý toàn bộ bộ sưu tập đồ cổ, sách quý, đồ gia dụng cổ trong ngôi nhà với lời đề nghị “Thành lập bảo tàng tư nhân mang tên Vương Hồng Sển, sách quý và cổ vật trưng bày tại chỗ, không được mang ra khỏi nhà” (di chúc công chứng ngày 27.6.1995). Ngoài ra, trong một di bút khác ông cũng có lời đề nghị Nhà nước chăm sóc, chu cấp cho 3 cháu nội của ông được ăn học thành tài và có một nơi để sinh sống. 

Gần nửa thế kỷ sống ở ngôi nhà cổ Vân Đường Phủ, Vương Hồng Sển không chỉ bỏ nhiều công sức cho việc bài trí mà còn tạo dựng một phong cách sinh hoạt cho chính ông và các thành viên trong gia đình phù hợp với nét cổ xưa bên trong và bên ngoài ngôi nhà. Các tạp chí danh tiếng như Times, Newsweek… từng đến đây tìm hiểu, giới thiệu về ngôi nhà chứa đựng nhiều giá trị văn hóa này (báo Tuổi Trẻ ngày 26.4.2012).

Để có thể thực hiện đúng tinh thần di nguyện của học giả Vương Hồng Sển, từ năm 1997 các cơ quan chức năng về văn hóa, tư pháp, địa chính của thành phố đã triển khai thực hiện các biện pháp kiểm kê, bảo vệ cổ vật và sách qúy của cụ Vương trước khi hoàn tất thủ tục ngôi nhà để làm nơi trưng bày, tổ chức cho công chúng tham quan.

Vào tháng 8.2003, UBND TP.HCM ban hành quyết định xếp hạng di tích cấp thành phố đối với nhà của cụ Vương Hồng Sển là “Di tích Kiến trúc nghệ thuật Nhà cổ dân dụng truyền thống”, nghiêm cấm mọi hoạt động xây dựng, khai thác trong những khu vực di tích đã khoanh vùng bảo vệ. 

Nhà nước đã thực hiện đầy đủ trách nhiệm chu cấp tiền ăn học cho 3 cháu nội của cụ Vương đến khi các cháu qua 18 tuổi. Các cổ vật và sách quý của cụ Vương đã và đang được bảo quản ở bảo tàng và thư viện. Vậy thì, còn điều gì khiến cho Vân Đường Phủ – Di tích Kiến trúc nghệ thuật Nhà cổ dân dụng truyền thống độc đáo về  văn hóa vật thể và phi vật thể không thể đi vào hoạt động như mong muốn của cụ Vương và những người yêu mến các giá trị văn hóa, từ đó đẩy di tích văn hóa quý giá này đến trước nguy cơ bị “mất”? Và, còn có thể làm gì để cứu vãn? 

Tự hỏi thì xin tự trả lời trước, xem như là đề nghị của một công dân quan tâm đến các giá trị văn hóa.

Điều thứ nhất, nhà nước cần cấp ngay một chỗ ở có giá trị sinh sống (ở và khai thác thương mại được) cho các cháu nội của cụ Vương. Chỗ ở này đứng tên chung 3 chị em chứ không đứng tên riêng một ai, vì trên thực tế cụ Vương không có yêu cầu này. Việc giải quyết căn nhà này phải thể hiện được tinh thần: hậu duệ phải tôn trọng ý nguyện của cụ Vương  – người chủ sở hữu khối tài sản “Dùng nhà cổ Vân Đường Phủ làm bảo tàng mang tên Vương Hồng Sển”. Mà, đã là bảo tàng thì phải tuân thủ các nguyên tắc của pháp luật, không một ai có thể vào ở trong đó.

Việc lưu giữ các di sản của tiền bối trong gia tộc cho đời sau và cho công chúng các thế hệ biết tới cũng là trách nhiệm của con cháu, không nên vì bất cứ lý do gì để đòi hỏi các quyền lợi thuần túy vật chất, theo cách phi pháp càng không thể, để làm tổn hại tới một di sản văn hóa mà cụ Vương dồn tâm huyết tạo dựng, mong muốn gìn giữ, phát huy và đã được nhà nước công nhận, thể hiện trong công văn của UBND TP.HCM số 780-CV-UB/VX  ngày 1.4.1999 và quyết định số 140/2003/QĐ-UB ngày 5.8.2003.

Điều thứ hai, trong quá trình thực hiện điều thứ nhất, cơ quan chức năng về quản lý văn hóa cấp thành phố cần phối hợp với chính quyền địa phương triển khai thực hiện ngay trách nhiệm bảo vệ, quản lý ngôi nhà 9/1 Nguyễn Thiện Thuật theo Luật Di sản Văn hóa quy định, thể hiện trong quyết định của UBND TP.HCM số 140, ngày 5.8.2003.

Đến nay,  Việt Nam có 24 bảo tàng tư nhân, bên cạnh 123 bảo tàng công lập.

Điều thứ ba, song song với thực hiện các điều trên, cơ quan chuyên môn của Sở Văn hóa – Thể thao khẩn trương chuẩn bị kế hoạch, phương án tổ chức trưng bày bên trong ngôi nhà và cảnh quan sân vườn trước và sau để khi đã hoàn tất các điều kiện cần thiết có thể đưa ngay Di tích Kiến trúc nghệ thuật Nhà cổ dân dụng truyền thống mang tên Vương Hồng Sển vào hoạt động, phấn đấu vào dịp 25 năm ngày mất của cụ Vương.

Trong khi tiếp tục chờ đợi các giải pháp nhằm cứu vãn nguy cơ “mất đi” một di sản quý đã được pháp luật bảo vệ bằng văn bản pháp lý, thì đành đối diện với nỗi buồn thực tại sau đây về “di tích Nhà Vương Hồng Sển”. 

Nơi ấy giờ đây “là khu tạm cư của vài chục nhân khẩu xa lạ đến xâm chiếm, xây cất bát nháo bên trong di tích để ở và kinh doanh; là một “ổ” tệ nạn xã hội, nhập cư trái phép (công an từng bắt tại địa chỉ 9/1 Nguyễn Thiện Thuật, phường 14, quận Bình Thạnh vụ mua bán 1,08kg heroin). Nơi ấy giờ đây đang bị các chủ nợ của một trong các cháu nội của cụ Vương chiếm dụng, các tủ cổ chứa sách quý và các đồ vật gia dụng cổ đã bị thất thoát” (trích đơn xin cứu xét khẩn thiết của bà Vương Việt Hoa – cháu gọi cụ Vương là bác ruột, gửi UBND TP.HCM ngày 9.1.2019).

Chính quyền và cơ quan bảo vệ pháp luật ở địa phương có biết những hành vi vi phạm pháp luật đối với di tích đã được công nhận về pháp lý này không? Làm sao có thể tin là họ không biết? Và, đó chính là một câu chuyện buồn.

Cơ hội có thêm một nhà lưu niệm danh nhân đã bị bỏ qua!

Một câu chuyện buồn khác. 

Năm nay là tròn 5 năm ngày mất và 99 năm ngày sinh của GS-TS. Trần Văn Khê – người mà cả cuộc đời đã chuyên chú tâm sức cho việc nghiên cứu và quảng bá âm nhạc truyền thống Việt Nam ở Pháp và khắp mọi nơi trên thế giới. Các chuyên đề nghiên cứu và đào tạo của ông về đờn ca tài tử, về cải lương Việt Nam trong đối sánh với các loại hình âm nhạc, kịch nghệ của các quốc gia châu Á (pansori của Triều Tiên, kinh kịch của Trung Quốc, noh và kabuki của Nhật Bản) đã được giới âm nhạc quốc tế đánh giá rất cao. Sự đánh giá đó đã góp phần đưa đến công nhận và vinh danh ở tầm mức thế giới các loại hình nhã nhạc cung đình Huế, không gian cồng chiêng Tây nguyên, ca trù, đờn ca tài tử…

Sau khi trở thành người Việt Nam đầu tiên được nhận bằng tiến sĩ văn chương ngành nhạc học hạng tối ưu tại Đại học Sorbonne (Pháp) năm 1958 với bản luận văn âm nhạc truyền thống Việt Nam, suốt 50 năm sau đó, Trần Văn Khê đã tự nhận lấy trách nhiệm nghiên cứu và giới thiệu nền âm nhạc dân tộc Việt Nam mà ông cho là “rất hay, rất đẹp” với bạn bè trên thế giới và trao truyền cho các thế hệ người Việt. 

Tài năng và tâm huyết của Giáo sư Trần Văn Khê đã đưa ông đến vị trí đòi hỏi uy tín cao mới có thể được đề cử: nhiều năm là thành viên rồi Phó chủ tịch Hội đồng Quốc tế âm nhạc của UNESCO và 10 năm liền được tín nhiệm ở vai trò Chủ tịch ban tuyển chọn quốc tế của Diễn đàn âm nhạc châu Á.

Trên cơ sở tâm nguyện của Giáo sư Trần Văn Khê “được sống và làm việc những năm cuối đời tại đất nước”, Sở Văn hóa – Thông tin TP.HCM đã khởi thảo Đề án Nhà Trần Văn Khê vào tháng 11.2003, đã lập một biên bản mang tính pháp lý giữa Giáo sư và Sở Văn hóa – Thông tin TP.HCM vào ngày 14.5.2004. Theo các căn cứ đó, nhà nước đã bố trí ngôi nhà 32 Huỳnh Đình Hai để làm nơi sống và làm việc cho Giáo sư Trần Văn Khê những năm cuối đời, quản lý theo chế độ công sản. 

Năm 2006, Giáo sư Trần Văn Khê đã chuyển về ở hẳn tại ngôi nhà 32 Huỳnh Đình Hai và tại đây hàng loạt hoạt động văn hóa mà ông là linh hồn đã được tổ chức khiến cho ngôi nhà vượt ra khỏi cái tầm của một tư gia. Toàn bộ không gian đẹp nhất của ngôi nhà đã được bố trí làm nơi tiếp đón mọi người. Những nhân vật nổi tiếng trong và ngoài nước, những học trò cũ và mới, những bạn bè tri âm tri kỷ, những người dân bình thường đều đã đến đây giao lưu, đàm đạo với vị giáo sư nổi tiếng tài ba. Tại đây, đã diễn ra gần 100 buổi sinh hoạt về đàn tranh, đàn đá, hát bội, vọng cổ, ca trù, múa bóng rỗi, nghệ thuật ngâm thơ truyền thống Việt Nam…

Thư viện Trần Văn Khê đã được khánh thành ở tầng trên của nhà sau vào năm 2012 để phục vụ những ai cần nghiên cứu. Thư viện là kết quả kiểm định, phân loại từ 435 kiện sách và hiện vật âm  nhạc quý (sổ ghi chép, đĩa và băng ghi âm, nhạc cụ các loại gắn liền với sự nghiệp âm nhạc của Trần Văn Khê) mà Giáo sư Trần Văn Khê chuyển từ Pháp về, trong đó có hơn 10.000 đầu sách, tạp chí liên quan đến nghiên cứu, giới thiệu âm nhạc thế giới và âm nhạc truyền thống Việt Nam.

Ngôi nhà chứa đầy những hiện vật cả đời, những kỷ niệm ấm áp và sống động gắn với những năm tháng cuối đời Trần Văn Khê tại Việt Nam đã hiện ra dáng dấp mà nó cần có khi Đề án Nhà Trần Văn Khê được Sở Văn hóa – Thông tin TP.HCM phác thảo gần 10 năm về trước.

Ngôi nhà mà Giáo sư Trần Văn Khê mơ ước trong di nguyện của mình “Khi tôi vĩnh viễn ra đi, ngôi nhà này với tất cả hiện vật gắn với tôi sẽ được sử dụng để làm Nhà lưu niệm Trần Văn Khê, tất cả đều giao lại cho ban quản lý nhà lưu niệm giữ để phục vụ cộng đồng”.

Ngôi nhà ấy, đầy đủ điều kiện để trở thành một nhà lưu niệm danh nhân gắn với giá trị di sản âm nhạc dân tộc, kể từ sau ngày ông vĩnh viễn ra đi (2015) đã có những biểu hiện rõ rệt: không có cơ hội ấy nữa. 

Vì sao ư? Người viết bài này không thể trả lời. Chỉ có thể buồn thôi.